Een scheur in een charter van perkament, hoe repareer je dat eigenlijk? Onze projectleider Conservering & Restauratie Marcel van de Wouw dook in de ‘wetenschap’ van dierlijke lijm!
Een charter bevat de schriftelijke weergave van afspraken, rechten en privileges. Om jaren later nog te kunnen dienen als bewijsstuk van de gemaakte afspraken was het belangrijk dat een charter de tand des tijd kon doorstaan. Perkament, dierenhuid die speciaal geprepareerd is om te dienen als schriftdrager, is zeer duurzaam. Vandaar dat zelfs tot ver na het wijdverbreid raken van papier charters nog steeds op perkament geschreven werden.
Een charter is (in de regel) vervaardigd van perkament, een dierlijk product. Wil je een scheur in dit perkament restaureren, dan gebruik je daarvoor ook een dierlijke lijm. Gelatine is een dierlijke lijm, verkregen uit collageen, een proteïne die uit huiden, bindweefsel en beenderen van gewervelde dieren gewonnen wordt. Gelatine kan gemaakt worden uit bijvoorbeeld varkens, koeien, konijnen, hazen of vissen en levert allemaal verschillende lijmen met verschillende plakkracht op. Er zijn twee soorten gelatine: type A en type B. Aangezien type A in een zuur milieu gemaakt is, kiest een restaurator altijd voor type B, die in een alkalisch milieu gemaakt is (wat betekent dat de zuurtegraad of PH-waarde tussen 7 en 14 ligt, een neutrale waarde).
Gelatine is een geleiachtige massa (gel) met elastische eigenschappen die door toevoeging van warmte in een dikke vloeistof (sol) verandert, waardoor het beter verwerkbaar is als lijm.
De gelsterkte van gelatine wordt uitgedrukt in het Bloomgetal en is het belangrijkste kwaliteitskenmerk voor gelatine. Dit getal is afhankelijk van de geleerbaarheid. Dat heeft weer een relatie tot de hoeveelheid water die in de lijm zit.
Lijm met een hoog Bloomgetal is sterker, elastischer en taaier, droogt sneller maar krimpt meer omdat je meer water moet toevoegen om op te lossen. Het heeft een kortere verwerkingstijd en een hogere viscositeit.
Lijm met een laag Bloomgetal heeft minder water nodig, is flexibeler en krimpt minder. Daarentegen moet de lijm langer drogen, soms wel twee tot drie dagen. Kromtrekken door krimp ga je tegen door er een gewicht op te leggen; je legt het dan ‘onder bezwaar’.
Een restaurator bestelt dierlijke lijm op basis van dit Bloomgetal.
Gelatine heeft de eigenschap om níet op te lossen in koud water maar wél in warm. Voordat je het in warm water oplost moet je het poeder wel eerst laten weken in koud water.
Het is dus niet zo dat een lijm met een laag Bloomgetal slechter is dan een lijm met een hoog Bloomgetal; het hangt ervan af wat je ermee wil doen. Wil je iets verstevigen dan neem je een lijm met een laag Bloomgetal, omdat die dieper in het object kan doordringen. Wil je iets bevestigen dan neem je een lijm met een hoger Bloomgetal omdat de oppervlakte hechting beter is.
Wanneer je een charter (plaatselijk) wilt doubleren dan gebruik je daar ook een dierlijk product voor: Goldschlägerhaut of goedvlies, gemaakt van het buitenste membraan van een runderdarm, wat door z’n sterkte, doorzichtigheid en geringe dikte hiervoor uitermate geschikt is.
Perkamenten stukken worden bij voorkeur met gelatine met een laag Bloomgetal gerestaureerd, pakweg tussen de 100 en 200 gram. Om een idee te geven: beenderlijm heeft een Bloomgetal van 170 gram, vislijm van 210 gram, huidenlijm van 250 gram , konijnenlijm van 280 gram en hazenlijm tussen 300 en 400 gram.
Hoe dan ook: het is een complex gebeuren!
Geraadpleegde bronnen:
- Gelatine en dierlijke lijm van Sylvia Nijhuis uit Cr, interdisciplinair tijdschrift voor conservering en restauratie, 2006
- Wikipedia, De vrije encyclopedie - Oorkonde, Bloomgetal (internet)
- Charterbank.regionaalarchieftilburg - Perkament (internet)
- ‘t-Over-leven (toverleven.cultu.be) Het lijm geheim (internet)
