Bij Regionaal Archief Tilburg zijn we altijd op zoek naar nieuwe manieren om onze collectie onder de aandacht te brengen. In deze blog aandacht voor Stef Uijens, die binnen onze collectie(s) onderzoek doet naar hergebruikte delen uit middeleeuwse boeken. Stef is geen onbekende voor het archief, hij is al enkele jaren verbonden als vrijwilliger bij de charterbank en is ook afgestudeerd op basis van archiefmateriaal uit de collectie van Regionaal Archief Tilburg (meer over dit onderzoek hier en hier). Hij vertelt zelf over zijn nieuwe onderzoek.
“Een jaar geleden heb ik, in het kader van een afstudeerscriptie, onderzoek gedaan naar het cartularium van de Tafel van de Heilige Geest van Oisterwijk. Het viel mij destijds op dat er bij het inbinden van het cartularium gebruik gemaakt is van stukjes beschreven perkament. Deze stukjes zijn tussen de omslag en het boekblok mee ingenaaid om extra te bescherming te bieden. Het betreft hier maculatuur: beschreven of gedrukte stukken perkament/papier die een tweede leven krijgen als versteviging van een boekband of bij het inbinden van boeken. Deze vorm van recycling werd voornamelijk toegepast in de zestiende en eerste helft van de zeventiende eeuw. Invoering van de boekdrukkunst in Europa halverwege de vijftiende eeuw leidde tot een grote behoefte aan materiaal om boeken mee in te binden en van een omslag te voorzien. Oude boeken en handschriften werden hiervoor uiteen gehaald. Naast een ‘natuurlijk’ einde door slijtage, konden boeken door verschillende redenen als maculatuur eindigen. Handgeschreven boeken waren soms lastig leesbaar en werden vervangen door gedrukte exemplaren. Verder kon de inhoud van een boek niet langer relevant of wenselijk geacht zijn. De reformatie is bijvoorbeeld veel katholieke boeken fataal geworden.
Dat delen van eeuwenoude boeken ‘zomaar’ versneden werden tot omslag of bindmateriaal intrigeert mij mateloos. Als onderzoeker zie je slechts een deel van wat ooit een heel boek moet zijn geweest. Al tijdens mijn afstudeeronderzoek besloot ik dat ik hier ooit nog eens iets mee wilde doen. Ik ben Regionaal Archief Tilburg dan ook erg dankbaar dat zij mij in dit nieuwe onderzoek willen faciliteren. Het onderzoek dat ik het komend half jaar uitvoer bestaat uit meerdere fasen. De eerste fase van het onderzoek bestaat uit het lokaliseren van maculatuur binnen de collecties van het RAT. In de beschrijving van inventarisnummers staat meestal niet vermeld of er sprake is van maculatuur. Daarom moet ik, om de maculatuur te lokaliseren, eerst al het materiaal uit de collecties van het RAT tussen 1500-1650 door mijn handen laten gaan. Na de eerste helft van de zeventiende eeuw komt het gebruik van maculatuur veel minder voor; deels vanuit een herwaardering voor het oude boek als historisch artefact, deels omdat er simpelweg veel minder oud materiaal voorhanden was.
Wanneer ik dit materiaal heb doorzocht en gedocumenteerd is het mijn doel om uiteindelijk één stuk als basis te laten dienen voor een artikel. Vervolgens wil ik van dit stuk het handschrift proberen te reconstrueren, alsmede het te dateren op basis van de tekst, alsmede schrift- en lettervorm stuk wil ik vervolgens dateren. Over een half jaar, aan het einde van het onderzoek, wil ik de resultaten aan het publiek presenteren om zo meer mensen bekend te laten geraken met maculatuur.
Onderzoek naar maculatuur licht een tip van de sluier op van wat er ooit allemaal aan handschriften en boeken geweest moet zijn. Zo vond men vorige maand in het archief van Utrecht een deel van een handschrift uit de negende eeuw waarvan enkel een gedrukte uitgave, van honderden jaren later, bekend was. Een voorbeeld uit de collectie van het archief is een deel van een gedrukte prognosticatie, gebruikt als versteviging van de omslag bij het algemeen protocol van de schepenbank van Oisterwijk 1550-1551.
Een prognosticatie is een werk met astrologische voorspellingen voor het komende jaar. Ná dit jaar had het werk zijn
nut vervuld en werd het meestal weggegooid. Dergelijke stukken zijn erg zeldzaam en vroege uitgaven zijn vaak enkel als maculatuur overgeleverd. Het jaartal van de prognosticatie is helaas (vooralsnog) onbekend. Het archiefstuk waarbij het ingebonden is beslaat de periode tussen 14 januari 1550 – 12 januari 1551. Het is daarom aannemelijk dat de prognosticatie niet veel jonger is.
Deze twee voorbeelden tonen aan wat een dergelijk onderzoek allemaal zoal aan interessante vondsten op kan leveren. Houd de blog van Regionaal Archief Tilburg in de gaten, want hier zal ik verschillende malen rekenschap geven van de voortgang van het onderzoek.”
