In 2023 won Alex van Dongen, socioloog, de vierde editie van de Lanciersprijs met zijn boek De Tilburgse Peaky Blinders. Vier generaties Tilburgse smokkelaars, de familie ‘Kwak’ Verhagen. Dit leek ons een goede gelegenheid om nader kennis te maken met Alex in de rubriek Onderzoeker Uitgelicht.
In het dagelijks leven werkt Alex bij Novadic-Kentron als senior preventiemedewerker. Hij houdt zich bezig met het bedenken, uitvoeren en evalueren van activiteiten, met als doel het voorkomen dat mensen verslavende middelen gaan gebruiken. Daarnaast doet hij onderzoek op het gebied van verslavingspreventie, drugstrends of hiaten in de zorg. Verder probeert hij jongvolwassenen met ernstige verslavingsproblemen te motiveren om een zorgtraject aan te gaan en helpt hen bij het vinden van passende zorg.
Vier generaties smokkelaars
In zijn schaarse vrije tijd (hij heeft ook nog twee dochters in de puberleeftijd) deed Alex de afgelopen jaren onderzoek naar vier generaties smokkelaars. Alex kreeg hierbij hulp ‘van binnenuit’, in de persoon van Janus Verhagen (1946), een nazaat van de smokkelaars van weleer. Twee jaar lang namen Alex en Janus elke woensdagochtend bronnenmateriaal door: rechtbankdossiers, brievencollecties, genealogische archieven, kranten, foto’s, verhalen van de straat en interviews.
Alex had al van jongs af aan interesse in het onderwerp, specifiek door de verhalen van zijn overgrootmoeder. Zij groeide op bij haar oom en tante op een boerderij in de Veestraat. Later verhuisde ze naar de Oerlesestraat. Alex vertelt: “In mijn jeugd was Broekhoven de wijk waar de spannende verhalen zich afspeelden. Ik vroeg tijdens een bezoek aan mijn overgrootmoeder dan ook: “Hoe was het leven vroeger in Broekhoven?” Ze antwoordde: ’’De mensen in Broekhoven waren vroeger heel arm, maar in de oorlog hadden ze wel meer lef dan andere Tilburgers. En die van Kwak waren voor dun duvel nog niet bang.‘’ Die laatste zin begreep ik niet.”
Janus
Tijdens zijn studententijd woonde Alex in Tilburg-Zuid, vlakbij café ’t Laar. Veel buurtbewoners durfden daar niet naar binnen. Dat vond Alex interessant. Hij vertelt: “Het was de kroeg van Janus Verhagen. Door sommige (oudere) klanten werd hij ook ‘’de Kwak ‘’ genoemd. Die naam had ik eerder gehoord. Het werd me duidelijk wie de vier beruchte smokkelaars van Verhagen waren waarvan er drie werden doodgeschoten door de politie en één de held werd tijdens de bevrijding in 1944. Het waren de opa van Janus en zijn broers. Ook was ik in de kroeg van Janus aanwezig op de avond dat twee van zijn eigen broers werden doodgeschoten in Tilburg. De geschiedenis had zich herhaald. Twintig jaar later bezocht ik nog steeds regelmatig de kroeg. Op een gegeven moment had een vriend van me uitgelegd hoe je oude krantenartikelen kunt opsporen. Dus ik had een oud krantenartikel uitgeprint over de gebeurtenis waarbij de opa van Janus, naamgenoot Janus, is overleden. Dat vond hij heel interessant. Ik bood aan: ’’Ik kan wel een artikel schrijven over jouw voorouders.’’ Janus: “Nee, jij gaat daar een boek over schrijven.’’ En zo geschiedde.”
Overigens duurde het veel te lang naar de zin van Janus voordat het boek in de winkel lag. Het kostte Alex enige moeite om hem uit te leggen dat dit een gangbaar en langzaam proces was en géén geldklopperij. Overigens vond hij het vaak verfrissend om vanuit een ander perspectief advies over het leven te krijgen. Alex: “Janus en ik hebben allebei moeite om in slaap te vallen. Het advies van Janus: “Ik tel in bed geen schaapjes maar de vrouwen die ik in mijn leven heb gehad.” Ik slaap dan altijd voordat ik ben uitgeteld.’’ Ik heb zijn advies opgevolgd. Helaas werkte dit niet voor mij. Waarschijnlijk was ik te snel uitgeteld.”
Unieke Tilburgse geschiedenis
Op de vraag waarom dit onderzoek belangrijk is, antwoordt Alex: “Armoede, uitsluiting, overlevingsdrang zijn zowel thema’s in een geschiedenisboek uit de Middeleeuwen als in een boek over de Gouden Eeuw. In die zin is het interessant om te onderzoeken hoe men in elke tijdsperiode reageerde op min of meer dezelfde problematiek. Vaak is men in elke tijdperiode geneigd hetzelfde te reageren en toch is men telkens weer verbaasd dat de uitkomst ook hetzelfde is. Het is belangrijk om hier van te leren, hoe lastig dit ook blijkt te zijn. Daarnaast wordt de geschiedenis geschreven door de overwinnaars. De beter gesitueerden kun je ook aanmerken als de overwinnaars. In die zin is het uniek dat dit boek is geschreven door de verhalen en bronnen van binnenuit te bestuderen en hun verhaal op te tekenen. Zonder te romantiseren, maar ook zonder te oordelen of te moraliseren. Op die manier krijg je een stukje unieke Tilburgse geschiedenis te horen en ook nog eens vanuit een ander perspectief.”
Romantiek versus verharding
Er zijn twee zaken in het bijzonder die Alex verbaasd hebben tijdens zijn onderzoek. Het viel hem op dat in elke periode het recente verleden geromantiseerd wordt en de huidige periode omschreven als een tijd van verharding. Meer dan honderd jaar geleden zei men al dat de ‘romantische tijden’ van het smokkelen tot het verleden behoren. In de jaren twintig en dertig wordt met weemoed gesproken over de smokkelaars van voor de Eerste Wereldoorlog, toen er nog sprake zou zijn geweest van een sportief spel tussen zoutsmokkelaars en commiezen. De smokkelaars in de jaren twintig daarentegen zouden bikkelhard zijn en worden gedreven door de lokroep van het grote geld en hun behoefte om deel te nemen aan het luxe leven. Er wordt ook een voorbeeld gegeven van dit luxe leven, namelijk de veredelde duivensport. Honderd jaar later worden smokkelaars in de media min of meer hetzelfde omschreven. Alleen heeft de veredelde duivensport plaatsgemaakt voor een duur klokje (horloge).
Oude wijn in nieuwe zakken
Het verbaast Alex dat de overheid telkens weer ‘het verdienmodel’ aanwijst als een van de belangrijkste oorzaken van het probleem. In 1928 wordt Peer ‘Kwak’ Verhagen doodgeschoten tijdens het smokkelen van gedistilleerd met een gepantserde auto. De smokkel van sterke drank was op dat moment het belangrijkste verdienmodel van de smokkelaars. De oplossing ligt voor de hand en een commissie voor de Tweede Kamer komt met het volgende advies (Telegraaf, 10-11-1928):’’Aangenomen mag worden, dat bij een verlaging van den gedistilleerd accijns met 40% de winstmarge zoodanig zal verminderen, dat een redelijke kans bestaat, dat de risico van het smokkelen in verhouding tot de te behalen winst te groot zal worden, zoodat na een korten overgangstijd de smokkelarij in zijn huidigen toestand zal zijn verdwenen.’’ Echter de smokkelarij verdween niet, maar de smokkelwaar veranderde naar onder meer boter en tabak. Eind jaren 60 behoorde ook de smokkel van boter tot het verleden. De beroepssmokkelaars gingen zich toeleggen op de productie en smokkel van illegaal gestookte jenever of gingen over op overvallen en/of vermogensdelicten. Al snel komt men erachter dat illegale alcoholstokerijen redelijk eenvoudig omgebouwd kunnen worden tot drugslabs en dat hier meer geld mee verdiend kan worden. Drugs doen hun intrede en het aantal overvallen neemt af.
Alex: “Op dit moment hoor je steeds vaker dat de War on Drugs niet te winnen valt. Eigenlijk is het oude wijn in nieuwe zakken. De overwinning op de War on Crime is in geen enkele tijdsperiode behaald. Als een verdienmodel niet meer lucratief is ontstaat er weer een nieuw verdienmodel. Honderd jaar smokkelgeschiedenis laat zien dat het verdienmodel primair het middel is en dat de oorzaken van complexere aard zijn. Overigens laat dit onverlet dat ook de verwachte pakkans en baten van een verdienmodel een rol spelen.”
Alex houdt regelmatig lezingen over zijn onderzoek. Soms krijgt hij dan te maken met vooroordelen over de familie Verhagen. Zoals bij een lezing voor de Heemkundekring Tilborch. Een man van ongeveer 90 jaar zei in de pauze: “Die van Verhagen was echt tuig van de richel.” Hij had alleen niet in de gaten dat hij op dat moment langs de tachtigjarige zus van Janus stond en zijn oudste dochter. Hij werd dan ook meteen aangesproken op zijn opmerking. Alex: “Eigenlijk schrik ik ervan dat de familie vandaag de dag nog wordt aangesproken op hun naam.” Tijdens diezelfde lezing kwam ook de revue uit 1945 ter sprake waarin de vermeende heldendaad van Toon ‘Kwak’ Verhagen ten tonele werd gebracht. Een man in het publiek vertelde dat hij als kind in een blauw jurkje mocht meespelen in de revue. Hij wist zich zelfs nog te herinneren dat hij achter de coulissen in zijn blauwe jurkje bij de jongenstoiletten werd weggestuurd. Alex: “Ik had me voorafgaand aan de lezing van alles kunnen voorstellen. Maar dat ik iemand zou spreken die nog had meegespeeld in de revue was voor mij een grote verrassing. Het raakte me en met mij velen in de zaal.”
De foto's zijn gemaakt door Maria van der Heyden tijdens de uitreiking van de Lanciersprijs op 19 april 2023.
- Alex van Dongen tijdens zijn presentatie
- Janus en Alex met de prijs
- vlnr. Janus Verhagen, Ans Schwagten en Harrie Brouwers
