Op 6 november verschijnt het boek Bier van eigen bodem - 4500 jaar Tilburgse brouwerijgeschiedenis. Theo van Etten, de schrijver, dook in deze geschiedenis en deed hiervoor onderzoek in vele bronnen, waaronder in verschillende archieven in onze collectie. We gingen met hem in gesprek voor de rubriek Onderzoeker Uitgelicht. Is hij zo’n bierdrinker of brouwt hij misschien zelf?
Foto: Theo van Etten - Foto: Alessandra Mignardi
Theo van Etten is onderzoeker/schrijver en samensteller van bedrijfs- en jubileumboeken. In de zomer van 2023 verscheen bijvoorbeeld een jubileummagazine over Instituut Verbeeten. Dit instituut voor radiotherapie en nucleaire geneeskunde in Tilburg vierde haar 70-jarig bestaan. Schrijvers Theo van Etten en Sara Terburg doken in de geschiedenis van een wereld die zij niet kenden. Theo vertelt: “Wat ik bij Verbeeten tegenkwam, was een combinatie van techniek en een warm hart voor de patiënten. Van de oncoloog tot de techneut, echt iedereen werkt daar voor het beter maken van mensen. Het is een wereld achter dikke muren, letterlijk vanwege de straling. Met deze wereld in contact komen, vond ik heel bijzonder.”
Als geboren en getogen Tilburger is Theo al lang geïnteresseerd in de geschiedenis van de gemeente. Schrijven vindt hij al lang leuk. Hobbymatig schrijft hij al jaren stukken voor bijvoorbeeld Heemkundekring Tilborch en bracht hij in eigen beheer enkele boekjes uit over de Tilburgse geschiedenis. Sinds 2018 is hij professioneel met het schrijven bezig vanuit zijn eenmanszaak Tekstbureau Theo van Etten. Maar naast het schrijven in opdracht, is er nu dus het boek over de Tilburgse brouwgeschiedenis. We vroegen hem hoe dat zo gekomen is.
Hij werkte eens tijdelijk bij een drankenhandel. ”Ik doe de bieren wel” riep hij daar in zijn begintijd, denkend dat hij verstand van bier had. “Maar ik kwam er in die winkel achter dat ik weinig weet van bieren, en dat ik het wel een mooi onderwerp vind. Nadat ik mij enkele jaren geleden opnieuw ging verdiepen in zogenaamde 'speciaalbieren', ontdekte ik dat er, behalve enkele losse publicaties over een specifieke brouwerij, nog nooit een onderzoek was gedaan naar de Tilburgse brouwnijverheid. Terwijl dergelijke onderzoeken in steeds meer plaatsen wel gedaan werden door enthousiaste bier- of brouwerijliefhebbers.” Tijd voor Theo om zich erin te verdiepen en zie daar, dat resulteerde in een kloek boek.
Het onderzoek
Theo deed een inventariserend onderzoek naar de vroegere en hedendaagse Tilburgse bierbrouwerijen. Het bredere kader betreft de geschiedenis van de Tilburgse brouwnijverheid, afgezet tegen de landelijke brouwnijverheid. “Uiteraard begon ik met inlezen. Websites en boeken over de landelijke bierhistorie, zoals de boeken Verloren bieren en Hop van respectievelijk bierhistorici Roel Mulder en Leendert Alberts. Ik las ook een aantal naslagwerken over Tilburg, zoals Tilburg, stad met een levend verleden, hoewel daar over de biergeschiedenis nauwelijks iets in staat, maar het geeft wel een goede context van de ontwikkeling van Tilburg. Vervolgens ging ik op zoek naar brouwerijen die ooit in Tilburg gestaan moeten hebben. Met alle achterliggende kennis bracht me dat tot in de prehistorie, omdat ook toen al bier werd gebrouwen. Om bepaalde aannames en mogelijkheden te staven zocht ik contact met deskundigen op een bepaald gebied. Uiteraard heb ik ook de huidige Tilburgse brouwers gesproken.”
De bronnen
Naast boeken en websites haalde Theo veel informatie uit de bronnen van Regionaal Archief Tilburg: verschillende archieven (o.a. schepenbank, dorpsbestuur), burgerlijke stand, sloopdossiers, hinderwetdossiers, de fotodatabank en het brouwboek van Nicolaes van Broekhoven (een brouwer uit Goirle, zie foto hiernaast). Ook is veel informatie te vinden in de krantendatabank Delpher. Kadasterviewer heeft heel veel informatie opgeleverd, onder andere om de ontwikkeling van de brouwerijen uit de negentiende en twintigste eeuw in kaart te brengen. Voor de brouwerijen De Posthoorn en De Koningshoeven kon hij putten uit twee bestaande onderzoeken van respectievelijk Theo Cuijpers en Hans Meijs.
Bij het zoeken van oude foto’s ontving Theo hulp van Teuntje van de Wouw, projectleider Beeld en Geluid bij Regionaal Archief Tilburg (en ook bierliefhebber). Zij dacht mee en kwam met geschikt beeldmateriaal voor het boek. Ook schreef zij het voorwoord voor ‘Bier van eigen bodem’.
Een opmerkelijke vondst
Een Tilburgse brouwerij bracht in 1840 als eerste in Nederland stoomkracht in de brouwerij. Dat was Koob van Roessel, wiens brouwerij later uitgroeide tot De Posthoorn. Een bijzondere ontdekking omdat tot dan toe de Haarlemse brouwerij Het Hert te boek stond met die primeur. Maar ja, dat was pas een jaar later, in 1841 dus. Door Theo’s ontdekking is dit feit nu opgenomen in de canon van de Nederlandse biergeschiedenis, die in de zomer van 2023 werd gepresenteerd.
Theo’s boek is nu klaar, maar er zijn nog wel wat vragen die in zijn achterhoofd blijven spelen. Wat is bijvoorbeeld de rol van vrouwen in het proces geweest? Aanvankelijk werd bier vooral door vrouwen gebrouwen. Toen het commercieel interessant werd (13e en 14e eeuw) lijken de mannen die rol overgenomen te hebben, maar Theo is van mening dat de rol van vrouwen belangrijk bleef, maar dat is niet goed gedocumenteerd. De rol van de vrouw in het brouwproces is onderbelicht.
Ook zit Theo nog met de vraag waar de Tilburgse grotere brouwerijen uit de 17e eeuw het water vandaan haalden. Brachten ze dat vanaf de Leij met karren en vaten naar Tilburg? Gebruikten ze regenwater?
Foto: Bierbrouwerij De Posthoorn op de Korvel
Misschien ligt het antwoord op deze en andere vragen nog besloten in archiefstukken waar Theo zich nog niet aan heeft gewaagd. Veel is geschreven in moeilijk leesbaar oud schrift. "Omdat ik dat niet beheers denk ik dat er nog heel veel niet-onderzochte informatie in het archief in Tilburg aanwezig is, informatie die mijn verhaal kan aanvullen. Mocht er iemand zijn die me daar ooit mee wil helpen, die kan contact met me opnemen, dan kunnen we ons daar te zijner tijd eens aan wagen!”
Het boek Bier van eigen bodem - 4500 jaar Tilburgse Brouwerijgeschiedenis wordt op 6 november 2023 gepresenteerd in café Burgemeester Jansen.
Daarna is het te koop in de Tilburgse boekhandels.
Tekst: Theo van Etten. Vormgeving: Barbara van Dorst. Met foto’s van Alessandra Mignardi.
