De komende tijd belichten we op onze website mensen die onderzoek doen of deden in de collectie van Regionaal Archief Tilburg. Dit geeft een beeld van het gebruik van de verschillende bronnen die we in onze collectie hebben én de verrassende resultaten die dat kan op leveren. In dit blog: Daan Doesborgh en Stef Uijens vertellen over boekwetenschappelijk onderzoek in middeleeuwse handschriften.
Het is een zeldzaamheid dat in archieven een vondst gedaan wordt waarmee een
historisch hiaat gevuld kan worden. In 2018 deden boekwetenschappers Daan Doesborgh en Stef Uijens, zo’n bijzondere vondst. In een perkamenten band van de Hilvarenbeekse schepenbank ontdekten zij een 14e-eeuws, tot dan toe onbekend deel, van de
Spiegel Historiael.
Boekwetenschap
Boekwetenschap houdt zich bezig met het boek als centraal onderzoeksobject. Waarom ziet een boek eruit zoals het dat doet? Welke keuzes zijn er gemaakt door de makers van het boek? Een boek of handschrift is een soort tijdscapsule: door het boek te bestuderen leer je de geschiedenis van het boek kennen. Tijdens de opleiding Boekwetenschap is er bijzondere aandacht voor typografie, handschriftenkunde, paleografie en taalkunde.
"We wilden graag iets ontdekken"
Elke boekwetenschapper hoopt ooit een belangrijke wetenschappelijke ontdekking te doen. Zo ook Daan en Stef: "We wilden graag iets ontdekken. De kans is alleen heel klein dat je ook echt iets belangrijks vindt". Er was nog niet eerder boek-historisch onderzoek gedaan in de collectie van Regionaal Archief Tilburg. Daan en Stef zijn begonnen om alle oude collecties (zoals de archieven van de schepenbanken en de dorpsbesturen) te doorzoeken op maculatuur. Maculatuur is het hergebruik van (delen van) oude boeken bij de vervaardiging van nieuwe boeken. Een middeleeuws handschrift, wat nu als waardevol wordt gezien, werd in (voornamelijk) de zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw vaak niet op waarde geschat. Het materiaal waar zo’n boek van gemaakt was, perkament of papier, kon echter nog prima dienen als versteviging van een boek of register. Stef en Daan hebben hun onderzoek deels digitaal, deels analoog gedaan. Ten eerste is nog niet alles gedigitaliseerd en ten tweede is het voor dit soort onderzoek belangrijk om het stuk ook ‘in het echt’ te zien en te kunnen bestuderen. Ze hebben gezocht op alles wat in de inventaris omschreven stond als “band”. De kans was groter dat daar iets van maculatuur te vinden was is. De grens qua tijd is gelegd bij 1650.
De vierde partie van de Spiegel Historiael 
In het archief van de Schepenbank van Hilvarenbeek vonden zij in de band van een register een klein stukje perkament met een Middelnederlandse tekst. “Dat is, gezien het beperkte verspreidingsgebied van het Middelnederlands, al bijzonder. Wanneer het ook niet direct om een religieuze tekst lijkt te gaan, is dat helemaal bijzonder”. Op basis van het schrift is het mogelijk om een tekst ruwweg te dateren: zo konden zij het schrift (onder andere) aan de vorm van de ‘e’ (een tong-e) dateren van vóór 1350. Het fragment was te versleten om te kunnen zien van welk dier het perkament was. Vooralsnog was onduidelijk wat ze precies gevonden hadden. Gelukkig kwam Daan op het idee om google te gebruiken. Hij typte een paar woorden uit de tekst in en vond een 16e-eeuw verzamelhandschrift uit Gent. De inhoudsopgave bevatte stukken van de vierde partie van de Spiegel Historiael. Vijf hoofdstuktitels op een rij kwamen precies overeen met de tekst op het gevonden fragment. Dat was geen toeval meer! Vervolgens gingen alle alarmbellen rinkelen, maar ook de twijfel aan onszelf: klopt dit wel? Tijdens de opleiding hebben we geleerd: “Als je denkt dat je iets bijzonders hebt gevonden, dan heb je waarschijnlijk iets over het hoofd gezien”. We hebben toen alle argumenten op een rij gezet en onze bevindingen aan prof Jos Biemans voorgelegd. Die kwam al snel met het bevrijdende antwoord: 'Jongens, jullie hebben inderdaad iets bijzonders gevonden! Wat jullie denken, klopt.' Daar hebben we toen wel een biertje (of twee) op gedronken.”
Multispectral imaging
Om het fragment echt goed te kunnen bestuderen, is besloten om het uit de band te halen van het register waar het al eeuwen in zat. "Dat was heel eng, want je maakt de band (die was 16
e-eeuws) los. Je maakt iets wat al eeuwen zo vast zit, kapot. Het loshalen was wel noodzakelijk omdat we daarna het fragment pas echt goed konden bestuderen. Kunnen we onderzoek doen als het fragment blijft zitten? Dit soort argumenten hebben we tegen elkaar afgewogen. Na lang beraad is besloten om het fragment uit de band te laten halen door een specialist", aldus Daan en Stef. Vervolgens zijn de onderzoekers met het fragment naar de universiteit van Hamburg gegaan om het daar te laten onderzoeken met behulp van
multispectral imaging (MSI). Door MSI was het mogelijk om een groot deel van de tekst weer leesbaar te krijgen. 80% van de (onleesbare) tekst werd door deze technieken zichtbaar. Met röntgen (x-ray) is er ook gekeken naar de samenstelling van de inkt. "MSI maakte het ook mogelijk om het penwerkt van een initiaal met decoratie te bestuderen. Hierop hebben we ook verder onderzoek gedaan. Dezelfde illuminator blijkt verantwoordelijk voor het penwerk in handschriften die nu in Duitsland, Maastricht en Leiden liggen", vertellen Daan en Stef enthousiast.
Eind december 2018 hebben zij vergelijkbare handschriften bekeken en bestudeerd in de Koninklijke Bibliotheek (KB): "We hebben de scribent zelf helaas niet kunnen identificeren, maar hebben hem wel kunnen plaatsen in een netwerk van scribenten en illuminators die in de nabijheid van Lodewijk van Velthem behoorde", aldus Daan en Stef. "We hebben toen ook een initiaal met decoratie ontdekt. Hierop hebben we ook verder onderzoek gedaan. Van diezelfde hand hebben we een aantal handschriften kunnen identificeren in Duitsland, Maastricht en Leiden", vertellen Daan en Stef.
In juni 2019 presenteerden zij hun vondst tijdens het symposium
'Maculatuur en miraculen. De Spiegel Historiael in Hilvarenbeek'. In de zomer van 2019 zijn zij met hun vondst op een i
nternationaal congres in Leeds geweest. Later dit jaar hopen zij hun onderzoek in het tijdschrift
Quaerendo te publiceren.
Vervolgonderzoek
Het onderzoek is nog niet afgerond Daan en Stef willen graag onderzoeken wie de scribent was (degene die het fragment heeft geschreven), wat hij nog meer heeft geschreven, waar de rest van het handschrift ligt en hoe het fragment in Hilvarenbeek terecht is gekomen. Verder willen ze graag met het fragment naar Berlijn. Daar kan via X-ray reflectography het hele fragment in kaart gebracht worden. Omdat er veel lood in de inkt zit (en dit trekt in het perkament) zou via deze straling 100% van de tekst leesbaar kunnen worden.
Waarom is onderzoek naar maculatuur belangrijk? 
"Het licht een heel klein tipje van de sluier op aan wat er allemaal aan teksten en handschriften zijn geweest. Op deze manier krijgen we inzicht in wat er ooit aan boeken is geweest én wat er in latere eeuwen mee gebeurd is", aldus Daan en Stef.
Om verschillende soorten onderzoek in de collectie te stimuleren, reikt Regionaal Archief Tilburg eens in de twee jaar de Lanciersprijs uit aan een onderzoeker die gebruik heeft gemaakt van de archiefcollectie en daarover gepubliceerd heeft. Onderzoekers als Daan en Stef dus! In april 2021 wordt de prijs voor de derde keer uitgereikt. Wil je meer weten over de Lanciersprijs? Lees hier.
De foto's zijn gemaakt door William van der Voort.
