De Opstand (1568-1648) in het archief

Oktober is de Maand van de Geschiedenis. Het thema van dit jaar is 'Opstand'. Op verzoek van theatergroep Aluin, die een drieluik op het toneel brengt over de Tachtigjarige Oorlog, was er voorafgaand aan de voorstelling een depotrondleiding in het archief met bronnenmateriaal uit de tijd van De Opstand.

Enkele decennia na het einde van de Gelderse Oorlogen brak de Opstand uit – ook wel bekend als de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Er was toenemende verdeeldheid ontstaan tussen de Nederlandse gewesten en hun landsheer, de Spaanse Filips II, over religie, bestuur, rechtspraak en belastingheffing. Al deze tegenstellingen leidden uiteindelijk tot de Tachtigjarige Oorlog.

Brabant had het zwaar te verduren tijdens de Opstand. Legers van Staatse en Spaanse zijde, maar ook troepen huurlingen trokken rovend en brandschattend door Brabant. Tilburg, dat sinds 1572 deel uitmaakte van een verdedigingslinie van Loon op Zand, Waalwijk, Gansoijen en Hemert naar Heusden, werd niet gespaard. In 1572 werd de heerlijkheid geplunderd door de Duitsers (Van de Hertog van Holstein), in 1576 gebruikte graaf Hannibal van Bohemems - in dienst van de ‘IJzeren hertog’ van Alva- het kasteel van Tilburg als uitvalsbasis voor acties in de Langstraat en Woudrichem. Vervolgens werd Tilburg in 1577 nogmaals geplunderd, ditmaal door Franse troepen in dienst van Oranje. In ‘het laatst van september’ 1579 werd er een garnizoen door de Spaanse hertog van Parma, op verzoek van ’s-Hertogenbosch, in de Langstraat gelegerd. Een groep van tachtig Spaanse ruiters pleegde in april 1580 een overval op de Heikant: lakens werden vernield en van de getouwen gesneden, inwoners werden gegijzeld voor losgeld. In 1581 veroverde Claude de Berlaymont, heer van Haultepenne vanuit Tilburg en Hilvarenbeek met veel geweld de stad Breda, de ‘furie van Houtepen’. In de zomer van 1581 werd het kasteel van de heer van Tilburg op de Hasselt door het Staatse leger onder leiding van de Franse hugenoot Antoine De La G(u)arde veroverd op de Spanjaarden en – uit strategisch oogpunt - afgebrand. Hetzelfde lot trof het omwaterde huis op Broekhoven. Het garnizoen van Hoogstraten stal in 1583 duizenden stuks vee, in 1590 werd Tilburg geplunderd door de Italianen (van Breda), gedurende de jaren 1594 en 1595 gebruikte een groep muiters Tilburg als hoofdkwartier en op 15 april 1595 stak het ‘crijechsvolck’ van Filips II van Spanje de kerk in brand.

De Tachtigjarige Oorlog was een vestingenoorlog, met weinig veldslagen en veel belegeringen. In deze periode ontstaat ook het ‘vak’ van belegeraar. Tijdens de verschillende belegeringen van Den Bosch en Breda werd het platteland ondergeschikt gemaakt aan de steden. In Tilburg en Goirle werden soldaten ingekwartierd en er werden versterkingen ingericht op kastelen. Helaas bood de aanwezigheid van een garnizoen geen bescherming tegen plunderende troepen van buitenaf.
‘s-Hertogenbosch, als vestingstad van militair-strategisch belang, eiste – en kreeg- voorrang bij de bevoorrading en betaalde de aan Tilburg afgedwongen graanleveringen onder de marktprijs. Ook de militaire escortes die de ‘executies’ begeleidden, bewapende expedities van deurwaarders die tributen aan garnizoenen, belastingschulden en andere lasten kwamen innen, werden verhaald op de dorpen. Het Tilburgse dorpsbestuur verkocht verschillende keren stukken land om de zware oorlogslasten te kunnen betalen. In de archieven van de verschillende dorpsbesturen zijn stukken te vinden over de specificaties van kosten gemaakt door inkwartiering en van kosten ‘tot voorkoming van dergelijk bezoek’. Deze betalingen waren overigens geen garantie dat er niet meer schade werd aangericht. Legeraanvoerders hielden zich niet altijd aan hun woord en ook de discipline onder de soldaten liet veel te wensen over.

Maar het leven ging door, toch. Er werden zelfs weddenschappen afgesloten wanneer de oorlog voorbij zou zijn. Een mooi voorbeeld is een notariële akte uit Oosterhout waarin gewed wordt dat er binnen nu (1623) en drie jaar een wapenstilstand getekend wordt tussen 'de coninck van spanigien' en de 'heere staten der verenichde provincien'.

Duarte dos Santos en Rico van den Heuvel, studenten aan de Fontys Hogeschool voor Journalistiek hebben een filmpje gemaakt naar aanleiding van het voorprogramma van Regionaal Archief Tilburg bij het theaterstuk '1609 Staakt het vuren' van Theatergroep Aluin.